تغذیه تکمیلی
تغذیه تکمیلی این مبحث رودر ٧بخش برای شمامیارم پس بامن همراه باشید
تغذيه تكميلي يعني افزايش تدريجي طيف وسيعي از مواد غذايي علاوه بر شيرمادر به برنامه غذايي شيرخوار به نحوي كه او هم، به تدريج بتواند حدود يك سالگي از همان غذيي كه بقيه افراد خانواده مي‌خورند استفاده نمايد.
از پايان شس ماهگي اكثر شيرخواران علاوه بر شير مادر، نيازمند دريافت مقداري انرژي اضافي و برخي مواد غذايي و ريزمغذي‌ها هستند. به اين دسته از مواد غذايي، غذاي كمكي و به اين نوع تغذيه، تغذيه تكميلي مي‌گويند. گرچه ممكن است شيرمادر به تنهايي براي تغذيه شيرخوار پس از شش ماهگي هم كافي باشد ولي به منظور آموزش صحيح و به موقع تغذيه، توصيه مي‌شود كه تغذيه تكميلي براي همه شيرخواران در پايان شش ماهگي (پايان 180 روزگي) شروع شود. با توجه به توانايي‌‌هاي تغذيه‌اي شيرخوار، غذاي كمکی در شروع بايد بسيار ساده و نرم و از موادي تهيه شود كه هضم آن آسان باشد.
براي مثال مي‌توان تغذيه تكميلي را با مقدار كمي فرني آرد برنج شروع كرد و رفته رفته بر غلظت آن افزود و به تدريج ساير مواد غذايي را هم به آن اضافه نمود تا كودك در ماه‌‌هاي آخر سال اول زندگي كه مهارت‌‌هاي تغذيه‌اي او كامل‌تر مي‌شود، بتواند از غذاهايي كه ساير افراد خانواده مي‌خورند استفاده نمايد.
اكثر كودكان از پايان 10 ماهگي به بعد قادر به استفاده از غذاهاي اصلي خانواده هستند و حتي ممكن است نيازي نباشد كه براي آنان غذاي جداگانه تهيه شود.
براي شروع غذاي كمكي چه سني مناسب است چرا؟
پايان شش ماهگي يعني 180 روز بعد از تولد بهترين زمان براي شروع غذاي كمكي است زيرا:
از شش ماهگي به بعد به دليل وزن مناسبي كه كودك تاكنون گرفته است نياز او به انرژي و برخي ريزمغذي‌ها افزايش مي‌يابد و چون شيرمادر تمام نيازهاي غذايي او را تامين نمي‌‌كند لازم است انرژي، پروتئين، آهن، روي و برخي ويتامين‌‌هاي محلول در چربي مانند ويتامين‌‌هاي A و D علاوه بر شيرمادر از طريق غذاي كمكي به كودك رسانده شود. به عنوان مثال:
ذخيره آهن شيرخواري كه به موقع متولد شده است تقريباً حوالي شش ماهگي به حداقل مي‌رسد بنابراين اگر آهن را از طريق غذاهاي كمكي و قطره آهن (يا شربت آهن) دريافت نكند ممكن مبتلا به كم خوني شود.
در مورد نوزداني كه با وزن كمتر از 2500 گرم متولد مي‌شوند گرچه تغذيه انحصاري آنان با شيرمادر بايد تا پايان شش ماهگي ادامه داشته باشد ولي وقتي دو ماهه شدند لازم است قطره آهن هم شروع شود.
در مورد «روي»، نيازي به تجويز مكمل ياري نيست مگر در شرايط خاص كه تجويز آن الزامي باشد.
شروع به موقع تغذيه تكميلي مرحله مهمي در زندگي شيرخوار است كه مي‌تواند علاوه بر فراهم نمودن زمينه مساعد جهت كسب تجربيات جديد، بر رشد و نمو كودك نيز تأثير زيادي بگذارد.
مخاطرات زود شروع كردن غذاي كمكي چيست؟
اگر غذاي كمكي زودتر از زمان توصيه شده شروع شود ممكن است برخي از مشكلات زير ايجاد شود:
با شروع غذاي كمكي، رغبت شيرخوار به مكيدن پستان كمتر مي‌شود در نتيجه توليد و ترشح شير مادر كاهش مي‌يابد و شيرخوار از مزاياي تغذيه انحصاري و دريافت مقدار كافي شيرمادر محروم مي‌ماند.
به دليل عدم آمادگي و تكامل دستگاه گوارش و سيستم ايمني بدن شيرخوار، سلامتي او بيشتر به خطر مي‌افتد چون هر نوع عفونت يا اسهال در شيرخواران با سن كم، خطرناك‌تر است و احتمال دارد سبب كاهش وزن كودك نيز بشود بنابراين هر چه غذاي كمكي زودتر شروع شده باشد مخاطرات آن هم بيشتر مي‌شود.
احتمال بروز آلرژي (اگزما، خس خس سينه، كهير و مشكلات گوارشي و ...) بيشتر است.
مخاطرات دير شروع كردن غذاي كمكي كدامند؟
اگر غذاي كمكي خيلي ديرتر از زمان توصيه شده شروع شود آشنا شدن شيرخوار با مزه و قوام انواع غذاها به تاخير مي‌افتد و قبول مواد غذايي و بلعيدن غذا ممكن است با مشكلات بعدي همراه باشد. بسياري از شيرخواران كه ديرتر از پايان شش ماهگي با غذاي كمكي آشنا مي‌شوندو مدت طولاني‌‌تري فقط از شير مادر تغذيه مي‌كنند ممكن است نسبت به استفاده از غذاهاي جامد تمايل كمتري داشته باشند كه اين امر مي‌تواند از نظر پذيرش غذا و كاهش دريافت مواد معدني مانند «روي» و «آهن»، مشكلاتي برايشان ايجاد نمايد و در دراز مدت نيز بر رشد و تكامل آنان تاثير نامطلوب بگذارد.
بعضي از شيرخواران در شروع يا در طي هفته‌‌هاي اول شروع تغذيه تكميلي، به خوردن غذاهاي كمكي تمايل نداشته و علاقه‌اي نشان نمي‌‌دهند. در اين كودكان، مادامي كه از طريق تغذيه با شير مادر، خوب رشد مي‌كنند و تكاملشان مناسب است جاي نگراني نيست. با اين وجود توصيه مي‌شود غذاهاي موردنظر را تهيه و آنان را به خوردن غذا تشويق نمود ولي هرگز نبايد به اصرار و اجبار متوسل شد
غذاي كمكي مناسب چه خصوصياتي دارد؟
غذاي كمكي بايد در حجم كم، داراي كالري مطلوب بوده و حاوي پروتئين و ريزمغذي‌‌هاي لازم باشد.
با قوام مناسب ببراي سن شيرخوار تهيه شود، كاملاً پخته و نرم باشد تا كودك بتواند آن را به راحتي بلع كرده و هضم نمايد.
متناسب با عادات غذايي خانواده و مورد علاقه و ميل كودك باشد.
با استفاده از مواد غذايي تازه و قابل دسترس و به روش پاكيزه و بهداشتي تهيه شود.
نمك، شكر و ادويه تند به آن اضافه نشود.
غذاهاي كمكي كه در خانه تهيه مي‌شوند بهترند يا غذاهاي آماده؟
غذاهاي كمكي كه در خانه تهيه مي‌شوند بر ان چه كه به صورت تجارتي و در بسته بندي‌‌هاي مختلف تهيه و در دسترس خانواده‌ها قرار مي‌گيرند، ارجحيت دارند زيرا اگرچه غذاهاي كمكي تجارتي آماده مصرف هستند ولي مضراتي هم دارند از جمله:
خيلي گرانند و با هزينه غذاي كمكي كه در خانه تهيه مي‌شود قابل مقايسه نيستند. (6 تا 10 برابر بيشتر)
سلامت مواد اوليه آن‌ها مورد ترديد است.
طعم آن‌ها با طعم غذاهاي خانواده متفاوت است و مانع تمايل كودك به خوردن غذاي خانواده مي‌شود.
تداوم مصرف آن‌ها كه به صورت پوره خيلي نرم هستند مي‌تواند مهارت خوردن غذاهاي ديگر را از كودك سلب نمايد.
اكثر اوقات براي نگهداري آن‌ها موادي اضافه مي‌كنند كه براي شيرخوارد مناسب نيست.
به بعضي از اين غذاها شير خشك اضافه مي‌كنند كه بايد با آب مخلوط شوند و بعضي هم فاقد شير هستند كه لازم است به آن‌ها شير اضافه كرد. عدم توجه به اين مطلب موجب به هم خوردن تعادل مواد غذاي و آب و املاح مي‌شود. از طرف ديگر امكان ايجاد آلرژي به پروتئين شيرگاو هم وجود دارد.
چون عموماً مخلوطي از چند ماده غذايي هستند، اگر كودك به يكي از آن‌ها عدم تحمل داشته باشد معلوم نمي‌‌شود.
به علت وجود فيتات در غذاهاي آماده، جذب آهن موجود در آن‌ها ناچيز است و اگر حاوي سويا، باشد مقدار زيادي فيتواستروژن به شيرخوار مي‌رسد.
ممكن است كودك با سمومي از قبيل فلزات سنگين مانند ارسنيك، سرب، آلومينيوم، كادميوم، جيوه و ... و يا آلودگي‌‌هاي ميكروبي مواجه شود.
گاهي اوقات خود غذا هم ممكن است آلوده باشد.
نحوه جابجايي و نگهداري آن‌ها در كشتي گمرك انبار و مغازه‌ها نامعلوم است.
ضمناً ممكن است تاريخ مصرف آن‌ها گذشته باشد و خريدار به اين موضوع توجه نكند. حتي اگر تاريخ مصرف هم نگذشته باشد باز هم غذاي مانده محسوب مي‌شوند و هرگز به تازگي و سلامتغذاي خانگي نيستند. در برخي مناطق كه غذاهاي تجارتي را در آب نجوشيده حل مي‌كنند اگر آب آلوده باشد احتمال بروز بيماري بيشتر مي‌شود.
توجه:
توصيه يا تجويز غذاهاي آماده كودك قبل از 6 ماهگي حتي اگر به بهانه پيشگيري از كم خوني فقرآهن هم باشد صحيح نيست زيرا همان طور كه گفته شد جذب آهن آن بسيار ناچيز است. اكثر كودكان دوست دارند مانند ساير افراد خانواده از غذاهاي تهيه شده در منزل استفاده كنند و از خوردن اين غذاها لذت ببرند.
اصول بهداشتي در تهيه و نگهداري غذاي كمكي
قبل از تهيه غذا بايد مادر دست هايش را با آب و صابون بشويد.
ظرفهاي مورد استفاده، وسايل تهيه مواد اوليه غذا مانند سطح ميز، تخته گوشت خردکني يا سبزي خردكني بايد شسته و تميز باشند.
ظرف غذاي كودك بايد مشخص و جدا باشد، از بشقاب ديگران غذا نخورد و بعد از هر بار استفاده، ظرف غذاي او كاملاً با آب و مايع ظرفشويي شسته شود.
قبل از غذا دادن به شيرخوار، مادر علاوه بر شستن دست‌‌هاي خود با آب و صابون، دست و صورت كودك را نيز بشويد.
توصيه مي‌شود غذاي كمكي حتي‌الامكان به مقدار موردنياز روزانه تهيه شود تا كودك از غذاي تازه بهره‌مند گردد.
اگر غذاي تهيه شده بيشتر از مصرف هر وعده باشد براي نگهداري بقيه غذا بايد بلافاصله آن را در ظرفهاي تميز و كوچك كه در آن كاملاً بسته مي‌شود (هر ظرف براي يك وعده) ريخت و بعد از خنك شدن كه معمولاً يكي دو ساعت طول مي‌كشد در يخچال (5-4 درجه ساتني‌گراد) گذاشت و نگهداري نمود.
نگهداري غذاي كمكي در يخچال 24 ساعت حداكثر تا 48 ساعت اشكالي ندارد.
غذايي كه در يخچال نگهداري شده بايد به مقدار موردنياز يك وعده مجدداً داغ شود. غذا را هنگام داغ كردن بايد كاملاً به هم زد تا همه اجزاء آن به طور يكنواخت داغ شود سپس با امتحان كردن و اطمينان يافتن از ولرم شدن آن، غذا را به كودك بدهند.
غذاي تهيه شده تا دو ساعت در دماي اتاق قابل نگهداري است و نيازي به داغ كردن مجدد ندارد. (غذاهاي كمكي كه با شير تهيه مي‌شود تا يك ساعت قابل نگهداري است).
در موارد بسيار نادر كه مادر به دليل مشغله زياد امكان تهيه غذاي روزانه را ندارد مي‌تواند غذا را به مقدار بيشتر و براي يك هفته تهيه كند، آن را به اندازه‌‌هاي يك وعده‌اي تقسيم نمايد، در ظرفهاي كوچك و تميز (كه در آن كاملاً بسته مي‌شود) بريزد و در فريزر نگهداري كند.
غذاي كمكي فريز شده را نبايد در دماي اتاق ذوب كرد بلكه شب قبل بايد در يخچال گذاشت. هنگام استفاده، در قابلمه كوچكي ريخته و دوباره داغ كرد. (در سطور بالا در نحوه داغ كردن مجدد غذا اشاره شده است).
روش‌‌هاي كاربردي در تغذيه تكميلي مطلوب شيرخوار
منظور از تغذيه تكميلي مطلوب، تنها توجه به نوع و مقدار غذا نيست بلكه شامل نحوه غذا دادن به شيرخوار نيز هست. يعني چگونه؟ چه وقت؟ كجا؟ و چه كسي به او غذا مي‌دهد؟
بنابراين با به كارگيري نكات زير كه در تغذيه صحيح شيرخوار اهميت ويژه‌اي دارد مي‌توان «تغذيه تكميلي مطلوب» را براي او فراهم نمود.
1) شيرخوار هنگام غذا خوردن بايد در محل امن و راحتي قرار گيرد و مشتاق غذا خوردن باشد و مادر يا مراقب، با خوش خلقي و تشويق او به خوردن غذا، اين زمان را برايش لذت بخش كند.
2) هنگام غذا خوردن، بهتر است كودك راست بنشيند و مقابل مادر يا پدر باشد به اين ترتيب كودك مي‌تواند آن چه را كه در مورد غذا بايد كشف كند انجام دهد و احتمال خفگي او هم به دليل پرت شدن غذا به گلويش كمتر خواهد بود. در صورت امكان يك صندلي مخصوص غذا خوردن كودك براي اين كار مناسب‌تر است.
3) غذا دادن باید با صبر و حوصله و همراه با نگاه كردن به چشمان كودك، لبخند زدن و گفتار خوب باشد.
4) نبايد به شيرخواري كه خواب آلوده يا در وضعيت دراز كشيده است غذا داد.
5) شير خوار را بايد به خوردن تشويق كرد ولي نبايد به اجبار متوسل شد. در عين حال محيط او بايد آرام باشد و حواس و توجهش به چيز ديگري جلب نشود.
6) گاهي مادران اجازه نمي‌‌دهند كودك مطابق ميل و نياز خود غذا طلب كند در حالي كه بهتر است اشتياق و اشتهاي كودك حتماًً در نظر گرفته شود.
7) غذا بايد با توجه به توانايي‌ها و مهارت‌‌هاي تغذيه‌اي كودك، تهيه و به او ارائه شود.
8) ضمن غذا دادن به شيرخوار، مي‌توان به او هم اجازه داد كه از انگشتانش استفاده كند و به غذا دست بزندو آن را به دهان ببرد.
9) شيرخواران بزرگ‌تر از 9 ماه اصرار دارند كه با دست خودشان غذا را بردارند و بخورند. ضمن اين كه اين اجازه بايد به آنان داده مي‌شود بايد در غذا خوردن كمكشان كرد ولي نبايد آن‌ها را تنها گذاشت.
10) چنانچه كودك از خوردن بعضي غذاها روگردان باشد مي‌توان با تغيير در ظاهر و قوام غذا، رعايت تنوع و استفاده از برخي ادويه‌ها (زردچوبه) و چاشني‌ها (آب ليموترش تازه، آب نارنج تازه، آب هويج) و سبزي‌‌هاي خوشبوي سائيده شده او را به خوردن غذا تشويق نمود.
11) در صورتي كه شيرخوار غذاي كمكي را نخورد، مادر نبايد آن را به كلي از برنامه غذايي او حذف نمايد بلكه بهتر است هر چند روز يك بار مجدداً آن را تهيه و به كودك ارائه كند زيرا اغلب شيرخواران پس از 7 يا 8 بار و گاهي هم ده يا پانزده بار ارائه همان غذا، نهايتاً آن را پذيرفته‌اند.
12) اگر شيرخوار بعضي روزها، كمتر از آن چه انتظار مي‌رود غذا بخورد مهم نيست، چون مقدار غذايي كه در طي يكي دو هفته مي‌خورد اهميت دارد.
13) با توجه به مراحل تكامل كودك، نبايد انتظار داشت كه شيرخوار هنگام غذا خوردن خيلي تميز و مرتب بماند. با تمرين بيشتر، مرحله ريخت و پاش به تدريج كمتر مي‌شود. برخي كارهاي او مانند پرت كردن غذا، بازي كردن با غذا و ... را مي‌توان با آرامش و ملايمت محدود كرد.
14) براي اين كه شيرخوار لباسش را كثيف نكند و در خوردن هم آزاد باشد مي‌توان از پيش بند و سفره استفاده كرد.
15) وقتي شيرخوار بزرگ‌تر مي‌شود و مي‌تواند به تنهايي بنشيند بهتر است او را با ساير اعضاء خانواده سرميز غذا يا سفره نشاند تا همزمان با غذا خوردن ديگران، او هم با كمك يكي از افراد خانواده غذايش را بخورد.
16) چون خانواده در برابر تغذيه كودك مسئوليت دارد لذا بهتر است پدر و ساير افراد خانواده، با ميل و علاقه و رغبت در تغذيه كودك مشاركت نمايند ولي هرگز با زور به او غذا ندهند.
17) اگر شيرخوار غذايش را خوب مي‌خورد بايد او را تحسين كرد و اگر نمي‌‌خورد نبايد ناراحت و مايوس شد.
18) بهترين راه تشويق شيرخواري كه خوب غذا مي‌خورد «آفرين گفتن» به او، «دست زدن» براي او و «به به» گفتن است مثلاً آفرين سارا جان كه همه غذايت را خوردي، همه براي او دست بزنيد.
19) هر ماده غذايي كه به شيرخوار داده مي‌شود، به خصوص اگر جديد باشد بايد نام برده شود تا كودك علاوه بر طعم آن با اسمش هم آشنا شود مثلاً بايد گفت الآن «مهسا كوچولوي ما سوپ مي‌خورد، به به چه سوپ خوشمزه‌اي!»
20) اگر كودكان از غذا خوردن لذت ببرد زودتر ياد مي‌گيرند كه شخصاً غذا بخورند.
نكات اساسي در مورد تغذيه تكميلي
مهم‌ترين نكته آن است كه در سن 6 تا 12 ماهگي، هنوز هم غذاي اصلي كودك شيرمادر است و غذاي كمكي بهتر است بعد از تغذيه با شير مادر و نه با فاصله زياد، داده شود. در صورتي كه شيرخوار بعد از غذاي كمكي باز هم تمايل داشت شيرمادر بخورد اشكالي ندارد.
اگر غذا در فواصل تغذيه با شير مادر داده شود ممكن است موجب كاهش ترشح شيرمادر و يا حتي جايگزين آن گردد.
غذاي كمكي هنگام شروع و در دفعات اول، بايد كمي غليظ‌تر از شيرمارد باشد. پس از چند روز، غلظت آن بيشتر و مانند ماست معمولي يعني بسيار نرم و به تدريج ظرف چند روز ديگر با توجه به توان بلع شيرخوار بر غلظت آن افزوده مي‌شود به طوري كه هنگام كج كردن قاشق به راحتي از آن نريزد.
